SÖZ SANATLARI

Söyleyişi daha etkili ve güzel Kılmak ya da an­lama derinlik ve yoğunluk katmak için edebî sanat­lara başvurulur. Edebî sanatlar söz ve anlam sanatları olmak üzere iki bölümde incelenebilir.

Başlıcaları şunlardır:

MECAZ -I MÜRSEL (DÜZ DEĞİŞMECE)

Benzetme amacı güdülmeden bir sözün, ara­larındaki ilgi nedeniyle, başka bir söz yerine kulla­nılmasıdır. Bir söz, gerçek anlamı dışında kullanılır­sa mecaz yapılmış olur.

Bir sözün mecaz -ı mürsel olabilmesi İçin:

• Benzetme amacı güdülmemesi

• Gerçek anlamının dışında kullanılması

• Bir ilgiyle başka bir sözün yerine aktarılması gerekir. Bu ilgi yönleri, parça - bütün, neden - so­nuç, iç - dış, özel - genel... olabilir.

BENZETME (TEŞBİH)

Söze güç katmak amacıyla aralarında ilgi bu­lunan iki kavramdan: zayıf olanı güçlü olana benzet­me sanatıdır. Benzetme sanatının dört öğesi var­dır:

1. Asıl öğeler:

* Benzeyen,

* Kendisine benzetilen

2. Yardımcı öğeler:

* Benzetme yönü

* Benzetme edatı

Bir benzetmedi) dört öğe de yer alıyorsa, buna tam benzetme denir:

Evimiz kutu gibi küçük bir evdi.

Benzeyen: evimiz Kendisine benzetilen: kutu Benzetme yönü: küçük Benzetme edatı: gibi

Benzetmenin asıl öğelerini kullanarak yapılan benzetmeye Teşbih - i beliğ (Güzel benzetme) denir:

Gül yüzünde güller açmış.

Benzeyen : yüz K. benzetilen: gül B. yönü: yok B. edatı: yok

İSTİARE (İĞRETİLEME)

Benzetmenin asıl öğelerinden biriyle yapılan benzetmedir, ikiye ayrılır:

1. Açık istiare: Kendisine benzetilen öğe ile yapılır. Benzeyen öğe yoktur:

Garbın ucunda son kıyıdan en gürültülü

Bir med zamanı gökyüzü kurşunla örtülü

KİŞİLEŞTİRME (TEŞHİS) ve

KONUŞTURMA (İNTAK)

İnsan dışındaki varlıkların, İnsana özgü davra­nışlar göstermesi, insan kişiliğine büıünmesi sana­lıdır.

Bütün cansız varlıklar, hayvanlar kişileştirilebilir.

İnsan kişiliğini canlandıran varlıkların insan gibi bilinçli bir şekilde konuşturulmasına da intak denir.

Düşünür ağaçlar aylarca gelecek baharı.

Ağaçlar, insana özgü "düşünme" yeteneğiyle anlatılıyor.   Kişileştirme yapılıyor.

Ay, soyunur elbiselerini, doğar gecelerimize. Mısrada. "ay" kişileştirmiştir.

Sordum sarıçiçeğe, benzin neden sarıdır

Çiçek eydür derviş baba âhın dağlar eritir.

Şiirde, "çiçek"e konuşma özelliği verilet ek teş­his ve intak sanatı yapılmıştır.

KİNAYE

Bir sözün hem gerçek, hem de mecaz anlam­larını düşündürecek şekilde kullanılması sanatına kinaye denir. Bu sanatta esas olan, gerçeği, me­caz yoluyla dolaylı olarak anlatmaktır:

Cep delik, cepken delik. ,

Kol delik, mintan delik,

Yen delik, kaftan delik,

Kevgir misin be kardeşlik.

Şiirde, "cep delik" sözü kinayelidir. Gerçek an­lamı, "cebin yırtık olması", mecazi anlamı ise "cepte para olmaması"dır. Her iki anlamı düşünürken, asıl anlatımın mecazi anlam olduğunu görürüz.

TEVRİYE

Birden çok anlamı olan bir sözün aynı cümle, mısra ya da beyitte en az iki anlama gelebilecek şekilde kullanılmasıdır. Sanatçı, amacını gizlemek için tevriye'ye başvurur:

Bu kadar letafet çünkü sende var,

Beyaz gerdanında bir de ben gerek.

Şiirde, "ben" sözü;

1. Birinci tekil kişi zamiri

2. Tendeki koyu renkli leke ya da kabartı an­lamında kullanılarak tevriye sanatı yapıl­mıştır.

TEZAT

Anlam ya da kavram yönünden birbirine karşıt sözlerin bir arada kullanılması sanatına tezat de­nir:

İbadet eylerim namaz kılmam

Temizlik severim lekemi silmem

Ömrümde zararsız günün bilmem

Her senede yüz milyonluk kârım var.

Dörtlükte tezat sanatına başvurulmuştur. İba­det eden birisi, namaz kılmalıdır; temizlik sevense, lekelerini silmelidir, zarar edenin kâr etmesi de mümkün değildir.

MÜBALAĞA (ABARTMA)

Bir durumu, nesneyi olduğundan üstün ya da aşağı gösterme sanatına mübalağa denir. Divan edebiyatında yaygın olarak kullanılan bu sanat, övgü ve yergide kullanılmıştır:

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda

Şüheda fışkıracak toprağı sıksan şüheda

Gerçekten bu vatan için binlerce şehit ve­rilmiştir. Söyleyiş, geleneğe ve akla uygun görünü­yor. Şairin amacı, vatanın şehitler verilerek korun­duğunu vurgulamaktır.

Yergili anlatımda da mübalağaya başvurulabi­lir:

Sekizimiz odun çeker

Dokuzumuz ateş yakar

Kaz kaldırmış başın bakar

Kırk gün oldu kaynatırım kaynamaz

TARİZ (İĞNELEME, DOKUNDURMA)

Bir sözün, asıl anlamının tam tersi bir anlamda kullanılmasına tariz denir. Tariz, bir kimseyle alay etmek, yermek, iğnelemek, küçük düşürmek; bir durumla dalga geçmek amacı ile oluşturulur.

Bir kimseyi veya durumu direkt olarak eleştir­mek çoğu zaman etkili olmaz. Bunun için tariz'e başvurulur:

Kendi sultan değil ama nice sultanı

Maksadı üzre eder bende gibi istimal

Padişahın adı vardır yalnız dillerde

Zatıdır taht -ı hükümette hakiki felâl

Ziya Paşa, bu şiirde Ali Paşa'yı över gibi gö­rünmesine rağmen aslında yeriyor. Ali Paşa'yı padi­şahtan üstün göstererek onunla alay ediyor.

Senin gibi dostum varken, düşmana ne ha­cet.

HÜSN - İ TALİL (GÜZEL NEDEN BULMA)

Gerçek nedeni herkesçe bilinen bir olaya daha güzel bir neden gösterme sanatına hüsn - i talil denir:

Renk aldı ateşimizden şarap ü gül

Şiirde, şarap ve gülün, rengini şair ve onun gibi olanların içindeki ateşten aldığı söyleniyor. Bil­diğimiz gibi, kırmızı renk şarap ve gülün doğal ren­gidir. Bu durumu, daha güzel bir nedene bağlıyarak hüsn - i talil sanatı yapılmıştır.

O kadar çaldı ki yürekten

Türküler aşındırdı kavalı

Cahit Külebi

Şiirin söyleyişiyle, "kavalı aşındıran" "türkü"dür. Güzel bir nedene bağlanmış.

TECAHÜL-İ ARİF (BİLMEZDEN GELME)

Bilinen bir olayı, durumu, bilmez görünerek anlatma sanatına tecahül -i arif denir.

Amaç, anlatıma nükte katmaktır:

Nedim - i zarı bir âfet esir etmiş işitmiştim

Sen ol cellâd -ı din el düşmen- i iman mısın kâfir

Nedim

(İnleyen Nedim'i bir güzelin esir ettiğini işitmiştim. Sen o din cellâdı, iman düşmanı mısın kâfir?)

Bir güzele esir olan da Nedim, esir olduğunu başkasından duyan ela, bu şiiri yazan da Nedim'dir.

Bir kişi âşık olursa bunu ancak kendisi bilir; başkasından öğrenmesine imkân yoktur. Şairin amacı, nükteli bir söyleyiştir.

TELMİH (ANIŞTIRMA)

Anlatımda, önceden olmuş bir olayı, tanınmış bir kişiyi, yaygın bir düşünceyi hatırlatma sanatına telmih denir:

Ey dost senin yoluna

Canım vereyim Mevlâ

Aşkını koymayayın

Oda gireyim Mevlâ

Yunus Emre

"Od" (ateş) sözüyle, Hz. İbrahim’in ateşe atıl­ması olayı hatırlatılıyor.

TEKRİR (YİNELEME):

Anlatıma güç katmak için, anlamın üzerinde yoğunlaştığı söz(ler)i arka arkaya tekrarlayarak oluşturan söz sanatına tekrir denir:

Aynı siyah güneş, aynı siyah,

Aynı susayış, aynı koşuş, aynı...

A. Muhip Dranas

Şiirde, özellikle "aynı" sözleri tekrar edilerek tekrir söz sanatı yapılmıştır.

TERDİT (BEKLENMEZLİK)

Okuyucuda hayret uyandırmak, okuyucuyu et­kilemek için sözü beklemedik bir şekilde bütün tah­minlerin tersine bitirme sanatına terdit denir:

KİRAZ YAYLASI

Su gördüklerin kiraz ağaçlarıdır...

Ki böyle çıplak kalmazlar

Günü gelir, uzun olur yeşilin ömrü

Zannedersin solmazlar.

Bizim buralarda

Kiraza çıkmayan kızı almazlar.

Arif Nihat Asya

TENASÜP

Anlam bakımından birbiriyle ilgili sözlerin bira-rada kullanılması sanatına tenasüp denir:

Aşk derdiyle hoşem el çek ilacımdan tabib

Kılma derman kim helakim zehri dermânındadır.

Fuzûli

Beyitte, "dert” ile “derman, tabib" birbirleriyle ilgilidir. "Zehir, helak" sözleri de birbirleriyle ilgilidir.

Bu gemi benim gemim, nasipsiz

Benim kaderim bu insafsız dalgalar.

Sevda doluysa, yaşam doluysa kalbim.

Dalgalar da kin dolu, ölüm dolu, o kadar.

Cahit Kulebi

Şiirde, "gemi, dalga" sözcükleri birbirleriyle il­gilidir.

LEFF Ü NEŞR (SÖZ SİMETRİSİ)

Birinci mısrada bir kaç kavramı andıktan son­ra, ikinci mısrada bunlarla ilgili benzerlik ve karşıt­lıkları kavram olarak belirtme sanatına leff ü neşr denir:

Baran değil, şa.'ak değil, ebr - i seher değil

Göz yaşıdır, ciğer kanıdır, düd -i âhıdır

Yenişehirli Âvni

Beyitte,"baran (yağmur) - gözyaşı, şafak - ci­ğer kanı, ebr   - i (seher bulutu) - dûd - i âh (ah du­manı) sözleri karşılıklı yer almışlardır. Bu sanata düzenli leff ü neşr denir.

Bağı dehrin hem hazanın hem baharın görmüşüz

Biz neşatın da gamın da rüzgârın görmüşüz

Nâbi

Beyitte, "hazan (sonbahar) - gam, bahar - ne-şat (neşe)" sözleri denk düşürülmüştür. Fakat birin­ci mısradaki söyleyiş sırasıyla, ikinci mısradaki söy­leyiş sırası birbirine uymuyor; diziliş karşılıklı değil­dir. Bu söz sanatına düzensiz leff ü neşr denir.

RÜCU (CAYMA, DÖNME)

Anlatıma güç katmak için söylenilen sözden caymış gibi görünmeye rücu denir:

Ferda senin dedim, beni alkışladın; hayır

Bir şey senin değil, sana ferda vediadır

Tevfik Fikret

(ferda: gelecek, yarınlar vedia: emanet)

Şair, önce yarınları gençlere bağışlıyor, sonra sözünden caymış gibi görünerek bağışlamadığını, emanet ettiğini belirtiyor.

NİDA (SESLENME, ÜNLEM)

Şairin karşısında bir topluluk varmış gibi ün­lemlerle duygu ve düşüncelerini anlatmasına nida denir.

Ey bu topraklar için toprağa düşmüş asker

Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer

Mehmet Akif Ersoy

İSTİFHAM (SORU)

Anlatımı etkili kılmak için soru şeklinde oluştu­rulan söyleyişlere istifham denir. Şairin amacı soru sormak değildir:

Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?

Benim mi Allah 'im bu çizgili yüz ?

Neden böyle düşman görünürsünüz,

Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?

Cahit Sıtkı Tarancı

TEDRİÇ (DERECELEME) Anlatıma güç katmak için çeşitli kavramları kü­çükten büyüğe ya daı büyükten küçüğe doğru sıra­lamaktır:

Siz bencilliğinizi o kadar ileri götürdünüz ki, vatan için değil canınızı, hayatınızın bir yılını, bir gününü hatta bir saa'ini bile vermezsiniz.

Parçada, "hayat, yıl, gün, saat" kavramları bü­yükten küçüğe doğru sıralanarak tedriç sanatı ya­pılmıştır.

SEHL-İ MÜMTENİ

Benzerlerinin yazılamayacağı anlatımdaki şiir­lere sözlere schl - i mümteni denir. Usta sanatçı­ların oluşturduğu eserlerin çoğu sehl - i mümteni örneğidir: İstiklâl Marşı, Mevlit. Yunus Emre'nin ilâhileri gibi.

CİNAS

Yazılışları ve okunuşları aynı, anlamları ayrı sözleri birarada kullanma sanatına cinas denir.

Niçin kondun a bülbül
Kapımdaki asmaya?
Ben yârimden ayrılmam
Götürseler asmaya

ALİTERASYON

Şiirde ahengi sağlamak için bir sesin veya ses öbeğinin tekrarlanmasıdır. Göktürk Yazıtları'nda. Dede Korkut Hikâyeleri’nde ve Divan şiirinde görü­len bir ses özelliğidir.

Dest-bûs i arzusuyla ölürsem qer dûstlar

Kûze eyleri toprağını sunun ânınla yâre su

Fuzûli

Beyitte "s" sesleri tekrarlanarak aliterasyon yapılmıştır.

SECİ (İÇ KAFİYE)

Daha çok divan nesrinde görülen kafiyedir. En güzel örneklerini 15. yy'da Sinan Paşa'nın yazdığı Tazarrûnâme'de görüyoruz.

İlâhi! Dil verdin, zikrinden ayırma: gönül verdin, fikrinden ayırma. İmân verdin, daim eyle: ihsan verdin, kaim eyle...

Sinan Paşa

İRSAL - İ MESEL

Bir düşünceyi, herkesin bildiği bir özlü söz ya da atasözüyle aydınlatmak, bu sözleri şiirde kullan­mak sanatıdır:

Çağır Karacaoğlan çağır

Taş düştüğü yerde ağır

Yiğit sevdiğinden soğur

Sarılmayı sarılmayı

Karacaoğlan, ikinci mısrada bir atasözü ile an­latıma ve anlama güç katmıştır.

LEB-DEĞMEZ (DUDAKDEĞMEZ) İçinde "b. p, f, m, v" dudak ünsüzleri bulunmayan sözlerle yazılan şiirlere denir Saz şaırlerınce söylenen atışma biçimidir

Âşıklar söylenen sözden alırsa

İnsanlar içinde hastan sayılır

Hakikat dersini özden alırsa

Yaratan Tanrı’ya dosttan sayılır
(Selmani)

MUAMMA = LÜGAZ (BİLMECE)

Sozu bilmece şeklinde oluşturmaya muamma veya lügaz denir. Bunların çoğu manzumdur ve Halk Edebiyatı ürünleridir.

Ol nedir ki âlem ana dolanır

Kulağını büktükçe ağzı sulanır.

(çeşme)